Pułtusk-Zamek „Książąt Pułtuskich”

Zamek w Pułtusku – zamek w stylu renesansowym, usytuowany na niewielkim wzgórzu nad Narwią w Pułtusku.

Zamek jest położony w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, gdzie niegdyś znajdowała się przeprawa przez Narew. Zapewne więc już u zarania państwa polskiego mógł tu istnieć strzegący jej gród. Pułtusk pełnił też funkcję kasztelanii. Obecny zamek wznosi się na sztucznie usypanym wzgórzu. Najstarsze ślady osadnictwa, jakie udało się odkryć archeologom, sięgają XIII wieku. Wówczas znajdowała się tu osada, złożona z kilkudziesięciu drewnianych domów rozlokowanych wzdłuż trzech ulic. Zapewne wzniesiono w niej również okazalszą siedzibę dla pana grodu. Mieszkańcy osady trudnili się rolnictwem, polowali, łowili ryby i produkowali proste narzędzia i sprzęty codziennego użytku. Zabudowa grodu podlegała wielu zmianom. Jego pozostałości zachowały się pod powierzchnią obecnego dziedzińca zamkowego.

W XIII wieku gród i ogromny obszar wokół dzisiejszego Pułtuska przekazano biskupom płockim. Od tej pory przez ponad sześćset lat to oni władali zamkiem, tytułując się książętami pułtuskimi.

W XIV stuleciu osadę przeniesiono ze wzgórza zamkowego i w okolicach dzisiejszego rynku zaczęło powstawać miejscowość, która w roku 1339 otrzymało prawa miejskie. Pułtusk stopniowo się rozwijał, ale musiał się też zmagać z najazdami litewskimi. Choć znajdował się na wyspie, a sam zamek miał charakter obronny, Litwinom kilkakrotnie udało się niemal doszczętnie zniszczyć i warownię, i miasto. O tych napaściach pisał w swej Kronice Jan Długosz. Do podobnych wydarzeń doszło również w roku 1337, ale najdramatyczniejszy najazd litewski miał miejsce w roku 1368. Wówczas Litwini splądrowali miasto, uprowadzając mnóstwo ludzi. Dzielnie broniącą się załogę zamku spalili.

Prawdopodobnie w XIV wieku zamek stał się rezydencją biskupów płockich (zwących się Książętami Płockimi”). W XIV w., w zachodniej części wzgórza wzniesiono murowany Mały Dom, prostą podpiwniczoną budowlę na planie prostokąta, z czworoboczną kamienną wieżą. Najpoważniejsze prace nad rozbudową zamku prowadzono w XVI stuleciu. Nadały one rezydencji charakter renesansowy. Zarządzający w tamtych czasach diecezją płocką biskupi, będący zarazem wybitnymi humanistami i politykami, okazali się prawdziwymi mecenasami sztuki.

Na północ od Małego Domu wzniesiono Duży Dom, obecne skrzydło północno-zachodnie. Był to murowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony gmach na planie prostokąta, o jednotraktowym układzie wnętrz. Przylegała doń od wschodu brama. Budowla ta przetrwała do dziś. Szwedzi w czasie potopu niemal całkowicie zrujnowali zamek. Spustoszyli też pułtuskie kościoły, a zwłaszcza kolegiatę i kościół oraz klasztor jezuitów.

Odbudowę zamku podjęto dopiero pod sam koniec XVII wieku, w okresie, kiedy rządy diecezją sprawowało kolejno trzech biskupów z rodu Załuskich, herbu Junosza. Pod sam koniec XVII stulecia biskup Hilary Szembek zlecił przebudowanie jeszcze w stylu klasycystycznym budynku bramnego i dodanie ciągu pomieszczeń parterowych od strony rzeki. W ten sposób zamek zyskał obecny kształt.

W 1974 roku władze polskie postanowiły przekształcić zamek w Dom Polonii. Rozpoczęła się wtedy trwająca 15 lat przebudowa. Przekształcono między innymi wnętrza, które dostosowano do potrzeb hotelarskich. Obecnie bryła zamku ma kształt niesymetrycznej, złożonej z siedmiu segmentów podkowy. Pierwotny, jednotraktowy układ pomieszczeń jest dziś najlepiej widoczny w piwnicach Domu Dużego i budynku bramnego.